З’яўленне беларусаў у Латвіі, у першую чаргу, ў Латгальскім краі, сягае ў далёкую мінуўшчыну. Аб гэтым сведчаць археалагічныя знаходкі як беларускіх, так і латышскіх даследчыкаў гісторыі памежжа Віцебшчыны і Латгаліі, а таксама даследаванні воднага гандлёвага шляху па Дзвіне-Даўгаве. Рака Дзвіна, а на тэрыторыі Латвіі – Даўгава, з даўніх часоў з’яўлялася галоўным шляхам для гандлёвых сувязяў старажытных беларускіх гарадоў Полацка, Віцебска, Смаленска, Дрысы ды іншых населеных пунктаў Беларусі з гарадамі Латвіі – Рыгай, Ерсікай, Кокнэсэ і інш.. У 1229 годзе паміж Рыгай і Віцебскам быў заключаная дамова аб вольным гандлі. Тады ж было падпісанае гандлёвае пагадненне паміж Рыгай і Смаленскам, землі якога ўваходзілі ў тэрыторыю беларускага этнасу.

З таго часу і да 1930-х гадоў, пакуль Даўгаву не перакрыла Кегумская ГЭС, з беларускіх гарадоў у Рыгу плылі стругі беларускіх купцоў з зернем, каноплямі, мёдам, воскам і іншымі таварамі. На правым беразе Даўгавы ў Старой Рызе ў 1453 г. непадалёк ад царквы Екаба знаходзілася першая беларуская царква Св. Міколы. У Старой Рызе ў канцы ХV і пачатку ХVI стагоддзяў знаходзілася кантора купца Лукі Скарыны, бацькі Францыска Скарыны, ды і іншых родзічаў Скарынаў.

Трохі пазней беларускай мясцінай стаў левы берег Даўгавы, востраў Кліверсала, у раёне цяперашняй вуліцы Кугю (Kuģu), куды беларускія плытагоны прыпынялі ленты плытоў, дзе ляжалі горы штабялёў з беларускага мачтавага лесу.

Востраў Кліверсала

Там у XIX стагоддзі знаходзіліся склады і драўляная бажніца – вуніяцкая царква Святой Троіцы, пабудаваныя беларускімі купцамі і плытагонамі.

Рыжскі мастак, краязнаўца і асветнік Іохан Броцэ (Johans Broce) ў канцы XVIII ст. і пачатку XIX ст. пакінуў на памятку нашчадкам малюнак царквы і яе наваколля.

Вуніяцкая царква Святой Троіцы. Малюнак Іохана Броцэ.

.

Вуніяцкая царква Святой Троіцы

Падчас даследавання беларускіх гістарычных мясцін ў Рызе  ў 1970-х гадах мне стала вядома, што Лука Скарына меў сваю гандлёвую кантору ў Рызе, і ужо тады ў мяне з’явілася версія, што малады Францішак, да таго, як ехаць па навуку ў Кракаў, хутчэй за ўсё, абавязкова наведаў з бацькам Рыгу. На маю думку, першае яго знаёмства з еўрапейскай культурай і кнігадрукам адбылося менавіта ў Рызе. Пра беларускага першадрукара Францыска Скарыну беларускімі і іншымі навукоўцамі напісана шмат кніг. Публікаваліся і дакументы таго часу,  якія  сведчаць аб гандлёвых сувязях полацкіх купцоў з Рыгай, у тым ліку згадаваюцца і імёны полацкіх Скарынаў.

“Францішак Скарына ў Рызе”. Вячка Целеш. 1992.

У старажытнай Рызе ёсць шмат вуліц і сквераў, назвы якіх звязаны з імёнамі розных вядомых выдатных людзей, і не только прадстаўнікоў латышскага народа. З 1960 г. у Рызе раней была вуліца Янкі Купалы, але ў 1991 г. яна была пераіменаваная ў вул. Віландэс. Ідэя даць назву вуліцы або скверу імя Францыска Скарыны ў Рызе з’явілася ў дырэктара Латвійскай Нацыянальнай бібліятэкі Андрыса Вілкса. У 2017 г., калі Беларусь і ўвесь цывілізаваны свет па рашэнню ЮНЭСКА адзначаў 500-годдзе беларускага кнігадруку. Латвійская Нацыянальная бібліятэка таксама адзначала гэтую дату. З гэтай нагоды ў Рыгу прыехаў з кніжнымі падарункамі для бібліятэкі намеснік дырэктара Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі Алесь Суша. Андрыс Вілкс тады ў сваёй прамове згадваў пра беларускую мясціну ХV і ХVI стагодзяў, дзе стаяла беларуская царква. Яна знаходзілася ў гэтым раёне непадалёк ад сучаснага будынка бібліятэкі. Пасля заканчэння сустрэчы Андрыс Вілкс прапанаваў, што добра было б, каб ў гэты юбілейны год Рыжская Дума надала імя Францыска Скарыны частцы вуліцы Волгундэс, або скверу, што побач з бібліятэкай.  Я адразу падтрымаў гэтую ідэю, але я прапаноўваў надаць імя Францыска Скарыны таму скверу, што побач з гатэлем “Radisson Blu Daugava”, бліжэй да таго месца, дзе стаяла беларуская царква Св. Троіцы. Адразу пасля сустрэчы быў напісаны зварот з нашай прапановай у Рыжскую Думу ад Латвійскага таварыства беларускай культуры “Сьвітанак”, падпісаны старшынёй Ірынай Кузьміч. Тады ж былі далучаныя лісты яшчэ ад двух беларускіх таварыстваў і Рыжскай Беларускай асноўнай школы, якія згодныя былі падтрымаць гэтую прапанову. Асобны ліст быў напісаны ад імя Латвійскай Нацыянальнай бібліятэкі.  Лісты былі дасланыя на імя мэра Рыгі Ніла Ушакова – старшыні партыі  “Saskaņa” (“Згода”) з просьбай надання вуліцы Волгундэс імя Францыска Скарыны. Аднак праз два месяцы быў атрыманы адказ з Рыжскай Думы, у якім згадваліся розныя прычыны, з-за якіх наданне вуліцы імя Францыска Скарыны ў Рызе не можа быць падтрыманым. Апошняя выснова была простай бюракратычнай адпіскай: “…назва вуліцы не ёсць адзінай магчымасцю захавання памяці аб персоне”.

Пасля таго, як спадар Ушакоў і яго каманда перасталі кіраваць мэрыяй Рыгі, а старшынёй Рыжскай Думы быў абраны ад партый  Attīstībai/Par!, “PROGRESĪVIE” ( Развіццю/За!, “Прагрэсіўныя”) Мартыньш Стакіс, у 2020 г. быў напісаны агульны ліст на яго імя з прапановай аб ушанаванні на мапе Рыгі імені Францыска Скарыны ад ЛТБК “Сьвітанак”, падпісаны старшынёй Таццянай Казак, Аб’яднання мастакоў-беларусаў Балтыі “Маю гонар” з подпісам старшыні Вячкі Целеша, Рыжскай Беларускай асноўнай школы імя Янкі Купалы, падпісаны намесніцай дырэктара Ганнай Іванэ, Беларускага культурна-асветніцкага таварыства “Уздым” з Даўгаўпілса і Беларускага культурнага цэнтра г. Даўгаўпілса, падпісаны дырэктарам цэнтра і тагачаснай старшынёй “Уздыма” Жаннай Раманоўскай, Елгаўскага беларускага таварыства “Лянок” з подпісам старшыні Алены Грысле. Дырэктар Андрыс Вілкс таксама нанова напісаў ліст ад імя Латвійскай Нацыянальнай бібліятэкі. Да вышэй пералічаных, ліст мэру Рыгі ў падтрымку нашай ідэі прыслаў з Канады старшыня Таварыства сяброўства “Беларусь – Латвія” Сяргей Панізнік, паэт і даследчык беларуска-латышскіх сувязяў, кавалер Ордэна Трох Зорак. Для надання імя вуліцы ці сквера імя Францішка Скарыны камісія па назвам вуліц і гарадскіх аб’ектаў ад нас запатрабавала дакументы і навуковыя абгрунтаванні таго, як імя Скарыны звязана з Рыгай. З дапамогай беларускіх навукоўцаў прафесара Адама Мальдзіса, доктара навук Вячаслава Чамярыцкага і старшыні Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў Алеся Сушы, якія даследавалі жыццё і дзейнасць Францыска Скарыны, мы атрымалі навукова абгрунтаваныя лісты на імя мэра горада ў падтрымку нашай прапановы. Пісьмовае абгрунтаванне ў падтрымку мэру і камісіі Рыжскай Думы было напісана і ад Латвійскай Акадэміі навук.

У 2022 г. ў Камітэце па развіццю горада Рыгі Рыжскай Думы разглядалі нашы звароты, але не падтрымалі ініцыятыву аб наданні назвы тых сквераў і частку той вуліцы, якія мы ўказвалі. Замест гэтага прапанавалі далёкае ад цэнтра горада і пустое месца на беразе Даўгавы. На паседжанні па гэтаму пытанню ў Латвійскай Нацыянальнай бібліятэцы, кіраўнікі праекта Андрыс Вілкс, супрацоўнік бібліятэкі, вядомы рыжскі архітэктар, былы міністр культуры Латвіі Яніс Дрыпэ, кіраўніца Фонда замежных сувязяў бібліятэкі Вікторыя Пішчыкава і Вячка Целеш ад ЛТБК “Сьвітанак” тады адхілілі гэтую прапанову і напісалі ў Рыжскую Думу ліст з просьбай, каб вызначылі скарынаўскае месца бліжэй да цэнтра горада. Сёлета з Камітэта па развіццю горада Рыжскай Думы даслалі праект пастановы і карту вуліц Лачплеша і Маскавас з малюнкам плана невялікага сквера, які там ёсць, і якому прапаноўваецца надаць імя Скарыны. Месца знаходзіцца непадалёк ад цэнтра горада і ад вуліцы Стругу, названай ад назвы беларускіх вялікіх лодак струг. У адказ кіраўнікі праекта паведамілі, што згодныя з вызначаным месцам сквера і чакалі, калі Рыжская Дума прыме пастанову аб наданні скверу імя Францыска Скарыны.            

І эпідэмія кавіду, і пачатак поўнамасштабнай вайны Расеі з Украінай, і новыя перавыбары Рыжскай Думы і мэра горада затрымлівалі рэалізацыю нашай ідэі. Аднак нарэшце 29 лістапада 2023 г. Рыжская Дума большасцю галасоў прыняла пастанову аб наданні невялічкаму скверу на вул. Лачплеша імя Францыска Скарыны.

Пасля гэтай пастановы кіраўнікі праекта са спецыялістамі і арганізацыямі Рыжскай Думы будуць працаваць над мастацкім афармленнем сквера, каб яно было ўтульным, прыгожым і сімвалічным. Каб сквер стаў месцам, куда беларусы змогуць прыйсці з кветкамі і ўспомніць сваю Бацькаўшчыну і нашага геніяльнага Францыска Скарыну.

Ад імя беларусаў выказваем шчырую падзяку мэру горада Рыгі Вілнісу Кірсісу, кіраўніку Камісіі па назве вуліц і гарадскіх аб’ектаў Улдысу Фрэйманталсу, начальніцы Аддзела міжнароднага супрацоўніцтва Рыжскай Думы Галіне Букоўскай і ўсім, хто спрычыніўся да справы па наданню рыжскаму скверу імя слыннага сына беларускай зямлі.

Вячка Целеш

0 replies

Leave a Reply

Want to join the discussion?
Feel free to contribute!

Пакінуць адказ

Ваш адрас электроннай пошты не будзе апублікаваны. Неабходныя палі пазначаны як *